تفاوت های قمار عاشقانه

قمار عاشقانه

مقدمه :

همه می دانیم که مولوی پس از رویا رویی با شمس تبریزی " مولوی " شد و هر چه بعدا پیش آمده ، در این ملاقات فوق العاده استثنائی ، عجیب ، و بی نظیر ریشه داشته است .

شاید به بیان ساده و مجمل بتوانیم بگوئیم که مولوی تا پیش از ملاقات با شمس ، یک " غزالی " بود . اما ملاقات او با شمس تبریزی یک ملاقات بسیار استثنائی بود و ما فقط از لابلای اشارات مجمل و مبهم مولوی می توانیم درباره آن واقعه که تحولی عظیم در شخصیت وی پدید آورد ، اطلاعاتی مختصر بدست آوریم .

مولوی از این تحول شخصیت اگر سخن مستقیمی گفته باشد ، همین است که شمس گوهری به نام " عاشقی " را به او هدیه کرد و پس از آن بود که وی با شخصیت عاشق و طراوت آفرین و تازه ای که یافت آن آثار جاودان را پدید آورد .

چیزی که در آثار مولوی موج می زند ، نو بودن سخنان اوست . شما هیچ گاه از ورود در آثار مولوی ملول نمی شوید . ... سخنانش هیچ گاه کهنگی و ملال انگیزی سخن دیگران را پیدا نمی کنید . کتاب او را بارها و بارها می توان خواند و هر بار بهره های تازه برد و آب لطف تازه ای بر سر و روی روان خود زد .....

به همین دلیل وقتی شما آثار او را می خوانید ، احساس می کنید وارد فضاهای تازه ای شده اید و حقیقتا عید شدن ² را در خود تجربه می کنید .

شاید در تمام " مثنوی " کمتر از چهار یا پنج مورد وجود داشته باشد که مولوی بگوید ما در گذشته چنین گفتیم . این شخص اصلا در بند گذشته نبود ، یعنی هر روز نو می شد .

آدمیان طراوت خود را از دست می دهند زیرا در گذشته متوقف می شوند . اما کسی که از زمان ، یا به تعبیر خود آن بزرگوار از " ساعت " رهایی یافته ، عید شدن را به مثابه امری جاری و طبیعی و نه استثنائی در خویشتن تجربه می کند :

جمله تلوین ها ز ساعت خواسته است رست از تلوین ، که از ساعت برست

چون ز ساعت ، ساعتی بیرون شوی چون نماند ، محرم بی چون شوی ³

......................................................

سیرسلوکی در مراتب تعالی الی الله ، راه هایی به عدد انسانها یی دارد که خداوند خلق کرده و هر کدام را بمنزله قطعه ای از پازل طرح خلقت و یا ورقی از کتاب آفرینش خود قرار داده است .

اما مطالعه احوالات بزرگان ، بی شک چراغ فروزانی پیش رو خواهد گشود تا از انوار وجودشان بهره ها برده و بر تاریکی ها و سنگلاخ ها در مسیر واقف گردیم .

در این مقال شمه ای از آنچه که سه تن از بزرگان عرفان اسلامی یعنی مولوی ، حافظ و غزالی برگزیده و طی کرده اند را به کاغذ سپرده ، باشد بهره ای در خور دهد .

1 – عرفان غزالی :

کسانی که غزالی را می شناسند ، او را کوهی از علم ، معرفت ، تقوا ، و خوف از خداوند می دانند . آدمی که در تفقد احوال روانی ، فوق العاده توانا بود و خلوت نشینی ها یش به او آموخته بود که چگونه بند از بند و تار از پود احوال روحی و قلبی خود بگشاید و به تعبیر خود او ، انواع مکرها و حیله های روحی آدمی را کشف کند و دریابد که کجاها آدمی حتی به خود دروغ می گوید .

او کسی بود که احاطه کامل بر معارف دینی داشت و علاوه بر یک جستجوی درونی در دقائق عالم نفس ، به یک جستجوی وسیع بیرونی در معارف دینی هم دست زده بود و علی رغم عمر نسبتا کوتاه پنجاه و پنج ساله ، کتاب ها و آثار فوق العده مهمی پدید آورد که حقیقتا جاودانه شد .

کسانی در بیان تاثیر شگرف او گفته اند که حمله غزالی به فلسفه ، کمر فلسفه را چنان شکست که دیگر هیچ گاه پس از آن دوباره قد علم نکرد . شاید این سخن مبالغه آمیز باشد ، ولی قطعا از عمق و قوت تاثیر او در تاریخ فرهنگ اسلامی حکایت می کند .

( لیکن در مبحث عرفان ) ، غزالی در آثار خود چهره فردی سراپا خائف در برابر خداوند را به جلوه می گذارد .

( در حقیقت ) غزالی نماینده و مروج تصوف خوفی و زهدی بود . در سلسله کتابهای او خوف از خداوند موج می زند . او ( خدا ) در چهره موجود مهیبی ظاهر می شود که آدمی هر چه به او نزدیک تر می شود ، خود را حقیرتر می یابد . مهابت خداوندی او را چنان در کام می کشد که از وی هیچ چیز باقی نمی گذارد .

اذعان به تهیدستی و کوچکی و بی پناهی و عجز مطلق در برابر قادر مطلق ، نهایت پیام غزالی است .

غزالی توصیه می کرد که برای تهذیب باطن باید یکایک رذیلت هایی را که در جانتان نشسته ، بازشناسی کنید و سپس با حوصله و صبوری بکوشید تا یک یک آنها را دفع کنید . شیوه دفع هم این بود که هر رذیلتی را با ضد خودش درمان کنید . ... این صحنه مجاهدت با نفس ، یک میدان جنگ واقعی است ، جهاد اکبر است ، و هیچ کس نمی تواند مطمئن باشد که به آسانی بر دشمن نفس پیروز خواهد شد .

2 – عرفان حافظ :

حافظ شاعر عارف عاشقی است که یک قرن پس از مولوی به دنیا آمد و تجربه های عشقی – معرفتی مولوی را کاملا در اختیار داشت و مسلما از ذخائر تصویری و معنوی آثار مولوی لفظا و معنا استفاده بسیاری کرد .

اصلا شغل شاغل حافظ تتبع در دیوان شاعران بود ، هم در آنها تامل می کرد و هم خود مردی هنرمند ، نکته یاب و گوهر شناس بود و از ذخائر عظیم عرفانی و ادبیی که در اختیار داشت گوهرهای ارزشمند استخراج می نمود و در دیوان خود می نشاند . بعلاوه مرتب و مکرر به آثار هنری خود مراجعه و آنها را تصحیح می کرد ، تراش می داد و به اصطلاح امروز ویرایش می نمود ، غزل های پست تر و نازل تر را از آثار خود حذف می کرد و غزل های درخشنده تر را باقی می گذاشت . عاشقی هم قافیه اندیشی را از او نستانده و او را بی تاب نکرده بود .

گردش در " ماضی " کار او بود و بر خلاف مولوی ، در ماضی و مستقبل آتش نزده بود .

باری اگر حافظ و مولانا را در خصوص مسئله عاشقی ، با هم مقایسه کنیم به تفاوت آشکار این دو بزرگوار بهتر پی خواهیم برد . حافظ صریحا به ما می گوید :

الا یا ایها الساقی ادر کاسا و ناولها

که عشق آسان نمود اول ولی افتاد مشکل ها

به بوی نافه ای کاخر صبا زان طره بگشاید

زتاب جعد مشکینش چه خون افتاد در دل ها⁴

در جای دیگر هم همین مضمون را دارد :

چو عاشق می شدم گفتم که بردم گوهر مقصود

ندانستم که این دریا چه موج خون فشان دارد ⁵

****************************

تحصیل عشق و رندی آسان نمود اول

آخر بسوخت جانم در کسب این فضائل ⁶

این تجربه عشقی حافظ است ، او می گوید وقتی که عاشق می شدم آینده درخشانی پیش چشم داشتم و به خاطر آن می خواستم بلایا ، مصیبت ها ، و رنج های عشق را تحمل کنم . به خود می گفتم که از این طریق می توانم به گوهر مقصود برسم . این فکر به من دلیری می داد و مرا وا می داشت تا با بی پروایی تمام در این دریا بجهم . ولی وقتی جهیدم ، دریافتم که این دریا چه موج خون فشان دارد و دشواری های راه بیش از آنست که من می پنداشتم .

راز شیرین سخنی حافظ هم همین سختی کشیدن ها و غرقه شدن در امواج خون فشان دریای عشق بود :

این همه شهد و شکر کز سخنم می ریزد

اجر صبری است کز آن شاخ نباتم دادند ⁷

" شاخ نباتی " که حافظ از آن سخن می گوید کنایه ازیک لذت شیرین است که صبر در برابر آن ، شیرینی سخن را به دنبال آورده است .

بهر روی ، ما در حافظ خطر پذیری نمی بینیم . ( او به امید رسیدن به غایتی درخشان و گوهر مقصود ، پای در راه گذاشت و سپس با آن همه سختی و رنج روبرو گشت ولی با صبر و تحمل به آنچه می بایست ، رسید . )

3 – عرفان مولانا :

مولوی پیش از ملاقات با شمس تبریزی ، به تعبیر خودش ، " سجاده نشین با وقاری " بود ⁸ .

یک عالم و روحانی زاده محتشم و با معلومات که مورد استقبال و احترام این و آن بود . اما این سجاده نشین با وقار به هیچ وجه " مولوی " نبود .

یکی از جدی ترین علاقه های مولوی مطالعه بود و یکی از مهم ترین توصیه های شمس به مولوی همین بود که مطالعه را بطور کامل باید قطع کنی . و این کار البته برای یک عالم مفتی و مدرس بسیار دشوار بود . ... اما شمس او را از این کار منع کرد و اجازه نداد هیچ یک از علائق پیشین مولوی برای او باقی بماند .

در داستان ها گفته شده است که شمس تبریزی به دنبال مردی از مردان خدا می گشت ، یعنی طالب مستوران قباب الهی بود ؛ ⁹

یعنی کسانی که خداوند آنها را پنهان کرده و به همه کس نشان نمی دهد . و در این طلب ، مولوی را یافت . اینها تفسیرالهی و عرفانی مسئله است . از دید دیگر که بنگریم ، شمس تبریزی وقتی که با مولوی برخورد کرد چنین تشخیص داد که با کوه آتشفشانی روبرو شده است که دهانه آن بسته است ؛ با عقابی روبرو گردیده که رشته های تعلقات بر دست و پای اوست .

او آمد و این رشته های تعلق را از دست و پای این عقاب گشود . اما البته به جای آنکه بگوئیم او این تعلقات را از مولوی گرفت بهتر است بگوئیم که عشق را به مولوی هدیه کرد .

اولین و اصلی ترین کاری که شمس تبریزی با مولوی کرد همین پاره کردن تعلقات بود که آن را از بالاترین سطح آغاز کرد تا به نازل ترین سطح آن رسید ، و در این میان چیزی را فرو نگذاشت .

شمس از مولوی ، خانواده و مطالعه کتاب و شغل اجتماعی و تدریس و افتائ و نشست و برخاست با شاگردان و دوستان و حتی پاره ای از قیود مذهبی را جدا کرد و او را بصورت یک انسان برهنه رها نمود .

مسلما شخصیت فوق العاده نافذ شمس توانست چنین تاثیر عظیمی در مولوی به جا بگذارد . ¹⁰

در عرفان عاشقانه مولانا برخلاف عرفان خائفانه غزالی " غم " جای ندارد . غزالی در آثار خود چهره فردی سراپا خائف در برابر خداوند را به جلوه می گذارد . مقام خوف ، البته مقام فوق العاده بلندی است . ولی مولوی مقام بالاتری را نیز کشف کرد ، و آن مقام عاشقی بود . در عشق اگر غمی هم باشد از جنس غم های معمول و متعارف نیست .

از این رو مولوی یک غزالی عاشق بود و غزالی یک مولوی بی عشق .

شمس ( به مولوی ) گفت که تو خیلی محبوبیت داری ، " شمع شدی ، قبله این جمع شدی " ، مردم به تو توجه دارند و تو در بند قیودی گرفتار آمده ای که سر انجام ترا خواهد کشت .¹¹

محبوبیت برای آدمی بسیار مشکل آفرین است ، زندان است ، با تمام احکام و لوازم آن . اولین پیامد آن این است که شخص مرید مرید خویش می شود :

جمله شاهان بنده بنده خودند جمله خلقان مرده مرده خودند ¹²

او مرده توست ولی اگر خوب نگاه کنی تو هم مرده او هستی . او بنده توست ولی به لحاظی تو هم بنده اویی . زیرا تو برای حفظ آن بنده نیروی زیادی باید صرف کنی .

حضرت شمس به مولوی گفت : تو دل دیگران را شکار کردی غافل از آن که دلت شکار آنها شده است . برده گرفتی و برده شدی . این محبوبیت ها و شمع جمع شدن ها ، تو را از رسیدن به مقاصد مهم باز می دارد . اینها را بگذار برای کسانی که حد و سقف پرواز شان همین است ، تو بالاتر از این می توانی به پرواز درآیی .

مولوی می گوید که من به صراحت آمادگی خود را اعلام کردم و گفتم که همه را کنار می گذارم . اما باز شمس سراغ چیز دیگری آمد و گفت که این پیشوایی و شیخ مآبی هم درخور تو و مناسب پرواز تو نیست . این را هم باید رها کنی :

گفت که شیخی و سری ، پیشرو و راهبری

شیخ نیم پیش نیم امر تو را بنده شدم ¹³

گفتم این را هم کنار گذاشتم . شمس موارد دیگری را نیز برشمرد :

گفت که تو زیرککی ، مست خیالی و شکی

گول شدم هول شدم وز همه برکنده شدم ¹⁴

گفت که تو فیلسوف مآبی ، اهل اوهامی ، اهل چون و چرایی ، به عقل خود می نازی . و مولوی هم در پاسخ گفت از این زیرکی و خیال اندیشی دل کندم .

شمس سپس گفت :

گفت که با بال و پری ، من پر و بالت ندهم

در هوس بال و پرش ، بی پر و پر کنده شدم ¹⁵

یعنی ساز و برگ و مال و حشمت و امکانات و رفاه و ابزار و وسایل داری ، به عجز نرسیده ای . آنها را هم فرو نهادم . وقتی همه این بندها از دست و پای من گشوده شد ، آنگاه :

تابش جان یافت دلم ، واشد و بشکافت دلم

اطلس نو بافت دلم ، دشمن این ژنده شدم

زهره بدم ماه شدم ، چرخ دو صد تاه شدم

یوسف بودم زکنون ، یوسف زاینده شدم ¹⁶

اما اکنون جای این پرسش بسیار مهم است که چرا کسی مانند مولوی با آن تربیت ، تیز هوشی ، خوش بیانی و با آن همه معلومات و تحصیلات ، تمام سرمایه خود را در اختیار شمس گذاشت و به او گفت هر آتشی می خواهی در این سرمایه بزن ؟

رها کردن آن همه سرمایه کار آسانی نبود . براستی شمس در قبال این از خود گذشتگی چه وعده ای به مولوی داده بود ؟ هدف چه بود ؟ آن آینده درخشان و دلپذیری که شمس برای مولوی تصویر کرد چه بود ؟ شمس به مولانا گفت که اگر از اینها بگذری به کجا می رسی ؟

همه مطلب در همین جاست که شمس کمترین وعده ای به مولوی نداد ، و مولوی شدن مولوی هم در گرو همین قمار عاشقانه و کریمانه و همین گذشت بی توقع پاداش بود .

( برخلاف حافظ که به امید آینده درخشانی که پیش چشم داشت ، قدم به وادی عشق و عرفان گذاشت ) ، عشق مولوی به گونه ای دیگر بود زیرا کسی در باغ سبز به او نشان نداد و اهمیت موضوع هم در همین است . مولوی صریحا می گوید :

عشق از اول چرا خونی بود تا گریزد آنکه بیرونی بود ¹⁷

او به عکس شمع های آتشی است می نماید آتش و جمله خوشی است ¹⁸

( با توجه به مطالب بالا ) مولوی مهم ترین و موثرترین صوفی یا عارف در فرهنگ ایرانی – اسلامی است که آگاهانه بنای تصوف خود را بر عشق نهاد ، نه بر خوف و زهد . بنابراین باید او را مبتکر تصوف عشقی دانست .

( از نظر او ) اگر بنده ای بتواند به مرتبه عاشقی برسد ، واجد و حامل اسمی از اسماالله شده است و به مرتبه ای نائل آمده است که از مقام خائفی و زاهدی بسی برتر است . انسان با خوف می تواند بدود و البته به مقصدی هم می رسد . اما با عشق می تواند بپرد و راهی را که در یک ماه می دود ، در یک روز پشت سر بگذارد .

همین تند دویدن یکی از نکته های بسیار مهم در شیوه های سلوکی مولانا است . اگر کسی می خواهد به مقصودی برسد باید تند بدود . کندی همیشه آفت خیز است .

( از طرف دیگر بر خلاف شیوه و نظرغزالی ) ، راه دیگر برای درمان رذیلت های نفسانی ، " عاشق شدن " است . و این همان راهی است که مولانا به ما توصیه می کند .

یعنی برای خارج کردن ذرات آهن از میان خاک ، بجای نشستن و به کمک یک ذره بین آنها را پیدا کردن و جدا کردن ، که شیوه غزالی است ، آهن ربایی قوی برداشتن و آنها را به یکباره جدا کردن .

نتیجه :

در واقع شمس تبریزی به مولوی پیشنهاد یک قمار کرد ، قماری که در آن هیچ امیدی به پیروزی و برد وجود نداشت . شمس به او گفت که تنها نصیب و پاداش تو این است که بتوانی در قماری که امید بردن در آن نیست ، شرکت کنی ، اگر این دلیری را داری همین پاداش توست . مولوی هم اجابت کرد . و این همان خطر پذیری است که در حافظ نمی بینیم .

مولوی صریحا به ما می گوید که عشق لاابالی است ، یعنی بی مبالات است ، پروای هیچ چیز را ندارد ، عاقبت اندیش نیست ، حساب سود و زیان نمی کند ، در باغ سبز نشان نمی دهد و از عاشق ، " پاکبازی " می خواهد ، یعنی ، از او می خواهد که برای ورود به قماری آماده باشد که همه چیز را در آن پاک می بازد . " پاکبازی " یعنی " باختن همه چیز بدون امید به بردن چیزی " .

عشق ، همه عاشق را می خواهد نه بخشی از او را . ¹⁹

شمس تبریزی از مولوی چیزی جز این نخواست که همه چیز را بدون توقع هیچ چیز فدا کند و در ببازد . مولوی هم ، الحق به این دعوت پاسخ نیکو داد ؛ یعنی خود را بطور مستوفا و کامل به عشق سپرد و از آبرو و مکنت و حشمت و .. دست کشید . پس عشق هم به او وفا کرد و به او همه چیز داد . سینه ای بود که به تعبیر خودش " شرابخانه عالم " بود . او را فربه کرد و غم را از او ستاند . " یک دسته کلید " به او داد که همه چیز را با آن می گشود . ²⁰و ²¹

بنابر این ، بر عکس تجربه حافظ که ابتدا پا را در آب گذاشت و بعد سر از آتش درآورد ، مولوی ابتدا پا در آتش گذاشت و بعد سر از آب درآورد . در واقع ، آتش عشق بر او گلستان شد ، زیرا دلیری ورزید و پاداش دلیری خود را گرفت .

باری ، مولوی از این قمار، فوق العاده شادمان بود و در این باره سخنی بسیار شنیدنی و به خاطر ماندنی به جای گذاشت :

خنک آن قمار بازی که بباخت آنچه بودش

بنماند هیچش الا هوس قمار دیگر ²²

این قمارباز نه تنها آرزوی بردن ندارد بلکه تنها آرزویش این است که یک بار دیگر قمار کند .

( و در واقع ) یکی از اصول مهم عشق نزد مولوی این است که آنچه را خداوند بی غرض و بی توقع به ما داده باید بدون غرض و توقع به او بازگردانیم . و این همان " جود " است که با " سودجویی " منافات مطلق دارد .

( و در کلام آخر، از نظر مولانا ) انسان فقط در یک جا می تواند آرامش بپذیرد و آن خلوتگاه خداوند است . و جز عاشقان ، کسی را به این خلوتگاه راه نمی دهند . عاشقی ، تمرین پالایش است و مکتب عشق مکتب تصفیه و تخلیص است . این عشق ، از مراتب مجازی آغاز می شود تا به حقیقی برسد . در تصوف عاشقانه ، همه گونه عشقی مطلوب و مجاز است . لکن باید از فانی دل برکند و بر باقی دل نهاد . .. وقتی که روح آدمی پاک و شفاف شد ، آماده عاشق شدن می شود .

( و سخن پایانی آنکه ) خداوند نزد عارفان فقط در چهره یک آمر و ناهی یا یک سلطان جبار جلوه نمی کند ، بلکه در چهره یک معشوق جلوه گر می شود . و بسی فرق است میان کسی که فقط می توان از او ترسید ، با کسی که می توان با وی انس گرفت و به او عشق ورزید . هر دو چهره خداوند را باید دید .

.....................................................................................

زیر نویسها :

1 – " مقاله های قمار عاشقانه " و " مولوی و تصوف عشقی " از کتاب قمار عاشقانه – دکتر عبدالکریم سروش

2 – باز آمدم چون عید نو تا قفل زندان بشکنم

وین چرخ مردم خوار را چنگال و دندان بشکنم

دیوان کبیر ، غزل 1375

3 – مثنوی ، دفتر سوم ، ابیات 2074 و 2075

4 - دیوان حافظ ، غزل 1

5 – همان منبع ، غزل 120

6 – همان منبع ، غزل 301 یا 307

7 – همان منبع ، غزل 183

8 – دیوان کبیر ، رباعیات شماره 1891 :